Edward Snowden is een held. Zo. Dat is eruit. Geen nuances, geen ‘het hoorde natuurlijk niet wat hij deed, maar…’ Niks van dat alles. De documentaire CITIZENFOUR maakt voorgoed duidelijk dat Snowden weloverwogen te werk ging toen hij besloot om de geheimen van zijn opdrachtgever NSA openbaar te maken. Hij wist wat hij opgaf, maar hij vond dat het publieke belang voorging.
Vroeger kon je als kind online met iedereen in gesprek om te weten te komen wat je wilde. Tegenwoordig houden we al rekening bij het intikken van zoekopdrachten dat we in de gaten worden gehouden. Ik ga liever de gevangenis in, dan dat ik toelaat dat onze intellectuele verkenning wordt beperkt.
Zware opofferingen
Met name Snowden, maar ook documentairemaakster Laura Poitras en onderzoeksjournalist Glenn Greenwald van de Britse krant The Guardian, brachten zware opofferingen om het spionageprogramma PRISM van de NSA te onthullen. Poitras was wel iets gewend, vertelt ze aan het begin van de documentaire. Na het maken van My Country, My Country (2006), over de oorlog van Irak, werd ze op vliegvelden standaard uit de rij gepikt.
Dat het tweede deel van haar trilogie, The Oath (2010) over Guantánamo Bay ging, maakte de boel er niet beter op. Dus als ene ‘burger vier’ haar door middel van gecodeerde emails benadert met de mededeling dat hij kan bewijzen dat de NSA er ongeoorloofde afluisterpraktijken op nahoudt, weet ze dat ze zich op glad ijs bevindt. Toch rijdt ze niet veel later door een tunnel naar Hongkong, op weg naar het Mira Hotel waar Edward Snowden zich verschanst. Het zijn de duistere openingsbeelden van CITIZENFOUR, deel drie van haar trilogie over Amerika na 9/11.
Wat volgt, zijn acht dagen waarin deze mensen moeten besluiten wat ze wanneer wereldkundig maken en welke gevolgen dit kan hebben. Voor Snowden is de toekomst volkomen onzeker. Daar zit hij, een bleke man van nog geen dertig, vrijwillig opgesloten in een hotelkamer op de tiende verdieping, bereid om alle banden met zijn familie en vrienden te breken om de waarheid aan het licht te brengen.
Blik achteraf
Inmiddels weten we dat Poitras samen met Greenwald, Ewen MacAskill (The Guardian) en Barton Gellman (Washington Post) de Pulitzer Prijs heeft ontvangen voor de onthullingen, en dat Snowden voorlopig veilig met zijn vriendin in Rusland zit. Toch doet dat niets af aan de spanning die in CIZITENFOUR overheerst. De film biedt een uitstekende blik achteraf op wat zich in de hotelkamer heeft afgespeeld.
Het verhaal is bekend en de feiten zoals ze in de documentaire worden gepresenteerd soms droge kost, bovendien niet altijd even overzichtelijk in beeld gebracht. Snowden spreekt de angst uit dat de focus op zijn persoonlijkheid de onthullingen zal overschaduwen, zoals de media geneigd zijn te doen. Toch is dat juist het sterke punt van CITIZENFOUR: je leert de man achter de nieuwsberichten kennen. Hoe rationeel en intelligent hij ook oogt, hoe weldoordacht hij ook te werk gaat, Edward Snowden is niet immuun voor twijfel en onzekerheid.
Dus is het ontroerend om hem een traantje te zien wegpinken als hij hoort dat zijn vriendin door de politie wordt geïntimideerd. En als de partner van Glenn Greenwald urenlang op een vliegveld wordt vastgehouden, is het voor de doortastende reporter even alleen nog maar belangrijk dat hij zijn David in de armen kan sluiten. Poitras registreert hoe de betrokkenen heen en weer geslingerd worden tussen euforie en wanhoop, (over)moed en angst. Zelf blijft ze op de vlakte, ondanks haar belangrijke rol in het geheel.
Cliffhanger
CITIZENFOUR heeft bij tijd en wijle veel weg van een John Le Carré verfilming. Snowden verft zijn haren om minder snel herkend te worden. Hij trekt de stekker uit de telefoon, zich plotseling herinnerend hoever de macht van de NSA gaat om digitale verbindingen af te luisteren. Prachtig is de scene waarin een interview van Ewen MacAskill met Snowden wordt onderbroken omdat het brandalarm afgaat. De twijfel is zichtbaar op alle gezichten. Moeten ze het risico nemen om naar buiten te vluchten? Een scenarioschrijver had het niet beter kunnen verzinnen.
De film eindigt met een cliffhanger. Greenwald bezoekt Snowden en vertelt hem over een nieuwe anonieme bron. Ze zijn inmiddels zo voorzichtig geworden, dat hij diens onthulling op papier schrijft en daarna verscheurt. Snowden is zichtbaar onder de indruk. Wat er precies geluidloos wordt besproken, blijft onduidelijk, maar het gaat over POTUS (president of the United States), drones en 1,2 miljoen mensen op een lijst…. Het moge duidelijk zijn dat nog lang niet alle geheimen van de Amerikaanse veiligheidsdienst op straat liggen.
CITIZENFOUR
Laura Poitras • USA / Germany, 2014
Alle vertoningen op het IDFA zijn uitverkocht. Over een Nederlandse bioscooprelease is nog niets bekend.