De Aftapwet: Dit is waar de Kamer morgen over debatteert
Eveline Meijer
De Tweede Kamer debatteert morgen over de zogenaamde aftapwet. Het idee hiervan is dat de overheid -indien nodig- communicatie tussen mensen onderling en tussen bedrijven kan afluisteren en lezen. Daarmee wil de overheid meer middelen in handen krijgen in de strijd tegen terrorisme. Maar wat mogen ze straks eigenlijk als de wet wordt aangenomen?
In WhatsAppjes, e-mails en locatiegegevens zitten allerlei puzzelstukjes die een aanslag of andere ernstige misdrijven kunnen voorkomen, denkt de overheid. Genoeg reden om toegang te krijgen tot dit soort informatie. Dat gaat echter niet zomaar, want er zijn wetten die ons beschermen tegen afluisterpraktijken. De technologie verandert echter zo snel, dat er nieuwe wetten en regels nodig zijn, stelt de overheid.
Wet inlichtingen- en veiligheidsdiensten
De wet heet officieel de Wet inlichtingen- en veiligheidsdiensten (wiv), en daar gaat dit debat dan ook over. Wordt het wetsvoorstel namelijk aangenomen, dan krijgen de AIVD en de MIVD meer bevoegdheden. Nu is er namelijk onderscheid tussen dataverkeer door de lucht – denk aan satelliettelefonie – en kabelgebonden verkeer, zoals internet. De eerste mag nu wel grootschalig worden afgetapt; de tweede niet. En onder dat tweede vallen dus je WhatsAppjes en je e-mails. Het onderscheid tussen deze vormen van communicatie moet verdwijnen met de nieuwe wet.
Reden dat de wet wordt aangepast, is dat de geheime diensten vinden dat de huidige variant achterhaald is. Die komt uit 2002, maar beperkt dus de aftapmogelijkheden voor het internet. Het is nu namelijk alleen mogelijk om alleen één specifiek persoon af te luisteren. Met de nieuwe wet mag er echter een ‘sleepnet’ worden uitgegooid, waardoor de AIVD en MIVD grote bergen gegevens verzamelen. Daar filteren ze de nuttige informatie uit, bijvoorbeeld die over terrorisme.
De wet heeft echter tot veel discussie geleid. Mogen inlichtingendiensten bijvoorbeeld zomaar alles binnenhalen? Wie controleert dit? Hoe lang wordt de data bewaard? En hoe zit het dan met privacy van onschuldige burger? Het aantal vraagstukken over dit soort wetgevingen zijn gigantisch gestegen sinds de onthullingen van Edward Snowden. Hij onthulde namelijk precies dit: er is in de VS een sleepnet uitgegooid over de wereld, en dat is niet per se positief.
Voor journalisten en advocaten zit er wel een positief haakje aan de wet. De AIVD luisterde in 2009 journalisten van De Telegraaf af, waardoor ze op de vingers werden getikt door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. In het wetsvoorstel staat nu dan ook dat journalisten en advocaten alleen nog na toestemming van de rechter mogen worden afgeluisterd.
Niet alles is interessant
Als er onderzoek gedaan wordt, krijgen de inlichtingendiensten ook veel data binnen die er niets mee te maken hebben. De kans is bijvoorbeeld groot dat de kattenplaatjes die een meisje van dertien naar vrienden en vriendinnen stuurt weinig te maken hebben met een terrorist die gezocht wordt. De grootste kans om tussen die overtollige data te komen is als je op een plek woont waar veel mensen met buitenland communiceren, bijvoorbeeld Schiphol. Daarnaast kunnen openbare wifi-hotspots afgeluisterd worden.
Nu is het niet mogelijk om zomaar een jaar lang al het verkeer op Schiphol af te gaan luisteren. De onderzoeken van de inlichtingendiensten moeten namelijk wel doelgericht zijn. Maar het is wel mogelijk om alle WhatsAppjes tussen Schiphol en Syrië op te vangen. En daar zit gegarandeerd ook informatie bij die helemaal niet interessant is voor het onderzoek.
Volgens het wetsvoorstel wordt er bij “ernstige feiten” overlegd met de landelijke officier van justitie om te beslissen of de overtollige informatie belangrijk is voor het Openbaar Ministerie. Waar de grens echter ligt voor “ernstig” is niet duidelijk, aangezien minister Plasterk dit nog niet aan wilt geven.
Bewaarplicht
Dan is het natuurlijk nog de vraag hoe lang die gegevens bewaard mogen worden. Het overgrote deel van de gegevens die de AIVD en de MIVD verzamelen mogen drie jaar blijven liggen. Daarna moeten ze wel vernietigd worden. De Raad van State, de Raad voor Rechtspraak en de Autoriteit Persoonsgegevens vinden dat echter veel te lang. Bovendien kan dat in strijd zijn met het mensenrechtenverdrag EVRM.
Voordeel van gegevens lang bewaren is dat als er een jihadist in beeld komt, er oude gegevens bij gepakt kunnen worden. Maar volgens de Raad voor Rechtspraak moet het wel echt noodzakelijk zijn om gegevens zo lang te bewaren, en niet “mogelijk nuttig”. De stapel data mag bovendien gedeeld worden met buitenlandse diensten, ook als nog niet duidelijk is wat er allemaal in te vinden is. Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens kan dit negatieve gevolgen hebben voor Nederlandse burgers als zij een land die die informatie heeft bezoeken.
Toezicht
In het huidige wetsvoorstel is rekening gehouden met toezicht op de inlichtingendiensten, maar dat was niet altijd het geval. Minister Ronald Plasterk van Binnenlandse Zaken wilde in eerste instantie zelf bepalen wanneer de instanties kabeltaps mochten plaatsen. Daar kwam logischerwijs veel kritiek op, waardoor er nu ook toestemming van een onafhankelijke commissie moet komen. Deze zogenaamde Toetsingcommissie inzet bevoegdheden (TIB) bestaat uit twee oud-rechters en een inhoudelijke deskundige.
Volgens de Raad van State en de Autoriteit Persoonsgegevens is dit echter niet genoeg. Er wordt vooraf namelijk te weinig gecontroleerd, vinden zij. De TIB krijgt veel verzoeken onder zijn neus en moet deze in korte tijd beoordelen. Daarnaast hebben ze weinig inzicht in de dagelijkse werkzaamheden van de AIVD. De vraag is daardoor of de commissie de baas van de AIVD dan nog wel tegen durft te spreken.
Er is nog een toezichthouder: de CTIVD. Deze organisatie controleert of inlichtingendiensten zich wel aan de wet houden. Maar als de TIB toestemming heeft gegeven voor een tap, dan mag de CTIVD daar achteraf niets meer over zeggen. Ook niet als ze zien dat een internettap helemaal niet nodig was. Het idee is dat er zo minder spanningen ontstaan tussen de organisaties, maar de CTIVD is bang dat er zo te weinig toezicht komt. Zij willen dat ze wel achteraf wel kritiek mogen leveren op een tap.
Dit vindt de Kamer
Nog voordat er gedebatteerd werd, had de Tweede Kamer al een mening over de vernieuwde aftapwet. En voor de tegenstanders is er ook direct slecht nieuws: een meerderheid is voor de wetgeving. De VVD, PvdA en het CDA zijn tevreden over het voorstel van het kabinet, meldt Nu.nl.
Een aantal oppositiepartijen zijn wel voor de wet, maar zien graag nog wat wijzigingen. Zo willen ze beperken hoeveel gegevens de diensten kunnen verzamelen. Ook de bewaartermijn moet volgens hen aangepast worden. Probleem is echter dat er voor veel van deze wijzigingen geen meerderheid lijkt te zijn. Daarmee is de kans dat er dus nog wijzigingen komen dus klein.
Tenminste twee Kamerleden zijn echter kritisch over het voorstel in het algemeen. Zo vraagt Kees Verhoeven van D66 zich af of de wetgeving er wel voor zorgt dat Nederland veiliger wordt. Ze zijn bang dat het verzamelen van bergen data niet effectief is en het dus niets uithaalt. Ronald van Raak van de SP deelt deze zorgen. Volgens hem blijken de daders van terroristische aanslagen achteraf al bekend te zijn bij de autoriteiten. Daaruit zou blijken dat het vinden van de speld in de hooiberg vrij ingewikkeld is.
Wat kan ik doen?
Het nadeel van deze wetgeving is dat je als burger in feite niets kunt doen om te voorkomen dat je afgeluisterd wordt. Wel kun je de inhoud van je gesprekken en berichten versleutelen. Op die manier kunnen inlichtingendiensten ze wel onderscheppen, maar ze niet lezen.
Bij diverse chatapps en -diensten zijn gesprekken tegenwoordig standaard versleuteld. Dit is onder meer bij WhatsApp, Facebook Messenger (in minder mate) en Signal het geval. Een andere optie is bijvoorbeeld om via een VPN-verbinding te gaan werken, die al je internetverkeer voor je versleuteld.
NOS op 3 maakte vorig jaar al een interactief artikel, dat meer inzicht geeft in de aftapwet. Zeker de moeite waard om even te bekijken!
